ABC Bollywood

Ale... o co właściwie chodzi?

Bollywood to potoczna nazwa dla kina w języku hindi, powstającego w Mumbaju (do 1995 roku miasto nosiło nazwę Bombaj). Termin pochodzi od zbitki wyrazów Hollywood i Bombaj, powstał w latach 70-tych. Do dziś pozostaje zagadką, kto właściwie jest autorem słowa Bollywood, typuje się czterech faworytów: Amit Khanna, Bevinda Collaco, Shobhaa De oraz H.R.F. Keating. Termin ten ma wielu przeciwników, właściwsze określenie dla kina powstającego w Mumbaju to kino hindi, kino hindi-urdu, ewentualnie kino hindustani (hindustani to stary język, który podzielił się później na hindi i urdu).
Termin ten jest często błędnie odnoszony do ogółu filmów powstających w Indiach. W Indiach powstają filmy w wielu językach, dzielimy je głównie na:

• filmy w języku telugu (Tollywood)
• filmy w języku malajalam (Mollywood)
• filmy w języku tamilskim (Kollywood)
• filmy w języku bengalskim 
• filmy w języku pendżabskim (Pollywood)
• filmy w języku orija (Ollywood)
• filmy w języku kannada (Sandalwood)

Popularne jest stwierdzenie, że w Bollywood produkuje się około tysiąca filmów rocznie, co jest oczywiście kompletną bzdurą. Właściwsze jest stwierdzenie, że w Indiach produkuje się około tysiąca filmów rocznie. Jeśli zliczymy filmy produkowane we wszystkich językach w Indiach, może wyjść liczba zbliżona do tysiąca. Oczywiście nie jest to regułą i każdy rok rządzi się swoimi prawami. W poprzednim stuleciu rekord został ustalony w 1990 roku i wynosił 948 filmów. Przez długi czas nie został pokonany, dopiero w 2001 roku ustanowiono nowy rekord - 1013 produkcji. Obecnie powstaje w Indiach około 700 tytułów rocznie. Z tego tylko 15-20% stanowią filmy hindi. 

Początki kina hindi:

Kadr z pierwszego, indyjskiego
 filmu Raja Harishchandra (1913)

Za ojca założyciela kina indyjskiego uważany jest Dhundiraj Govind Phalke. 25 grudnia 1910 roku, wybrał się na Bombajski pokaz amerykańskiego filmu Life of Christ (Życie Chrystusa). Dzięki przypadkowemu seansowi, odkrył dziedzinę, która go zafascynowała. Trzy lata później Phalke stworzył pierwszy indyjski film Raja Harishchandra (1913).
W 1931 roku powstał pierwszy film dźwiękowy Alam Ara, w reżyserii Ardeshir Irani. Po sukcesie poprzedniego filmu, Ardeshir Irani w 1937 roku wyprodukował Kisan Kanya, pierwszy kolorowy film hindi.

Złoty wiek

Raj Kapoor i Nargis w filmie Shree 420 (1955)

Okres lat 50. i 60. uważany jest przez historyków filmowych za "Złoty wiek" kina hindi. Filmy doceniane przez międzynarodowych krytyków filmowych były najczęściej produkowane właśnie w tym okresie. Przykładami są filmy Guru Dutta, Pyaasa (1957) oraz Kaagaz Ke Phool (1959). Poważaniem cieszą się też filmy Raja Kapoora, Awaara (1951) i Shree 420 (1955) oraz Aan (1952) z Dilipem Kumarem. Inne ważne tytuły to Mother India (1957) w reżyserii Mehbooba Khana, który zdobył wiele prestiżowych nagród, w tym został nominowany do Oskara w kategorii najlepszy film obcojęzyczny oraz Mughal-e-Azam (1960) w reżyserii K. Asifa, z Dilipem Kumarem w roli głównej.
Największymi twórcami tamtych czasów byli Kamal Amrohi i Vijay Bhatt.
Do grona najlepszych aktorów złotego wieku kina hindi zaliczamy: Raja Kapoora, Dilipa Kumara, Deva Ananda oraz Guru Dutt.
Z kolei aktorkami odnoszącymi największe sukcesy były: Nargis, Vyjayanthimala, Meena Kumari, Nutan, Madhubala, Waheeda Rehman i Mala Sinha.
Twórcy i aktorzy kina lat 50-tych byli w tamtych czasach doceniani na rynku międzynarodowym, często pojawiali się na festiwalach filmowych, np. w Cannes. Filmy indyjskie często konkurowały o prestiżowe, międzynarodowe nagrody, a i liczne zdobywały.

Lata 70.

Późne lata 60. i wczesne 70. to głównie romanse i filmy akcji, gromadzące takich aktorów jak  Shammi Kapoor, Jeetendra, Rajesh Khanna, Dharmendra i Sanjeev Kumar, oraz aktorki Sharmila Tagore, Mumtaz, Saira Banu i Asha Parekh.

Zdjęcie z planu filmowego Sholay (1975)

W połowie lat 70-tych kinem hindi zaczęły rządzić brutalne filmy o gangsterach i bandytach. Na szczyt prężnie wspiął się Amitabh Bachchan, znany jako "młody gniewny", a współcześnie "Big B". Obok niego, najpopularniejszymi aktorami byli  Mithun Chakraborty, Naseeruddin Shah, Jackie Shroff, Sanjay Dutt, Anil Kapoor oraz Sunny Deol. Te nazwiska górowały na szczytach, aż do wczesnych lat 90. XX wieku. Popularne aktorki z tej ery to Hema Malini, Jaya Bachchan, Raakhee, Shabana Azmi, Zeenat Aman, Parveen Babi, Rekha i Dimple Kapadia.
W latach 70. powstawało głównie kino komercyjne, narodził się też termin masala movie. Największą popularnością w tamtych czasach cieszył się film Sholay (1975) z  Amitabhem Bachchanem i Dharmendrą w rolach głównych, film jest doceniany do dziś. Inne ważne filmy tego okresu to Jai Santoshi Maa (1975), Deewaar (1975) Yasha Chopry.
Największym sukcesem w latach 80. cieszył się film Salaam Bombay! (1988), który zdobył nagrodę na Festiwalu Filmowym w Cannes oraz był nominowany do Oskara.

Lata 90.

Shah Rukh Khan i Kajol w
 Dilwale Dulhania Le Jayenge (1995)

Końcówka lat 80. i lata 90. to ponownie era romansów i musicali. Na szczytach gościły takie filmy jak Qayamat Se Qayamat Tak (1988), debiut Aamira Khana i Juhi Chawla; Maine Pyar Kiya (1989), debiut Salmana Khana; Chandni (1989) Yasha Chopry, w roli głównej Sridevi; Hum Aapke Hain Kaun (1994), Dilwale Dulhania Le Jayenge (1995), debiut reżyserski Adityi Chopry, który odniósł oszałamiający sukces; Raja Hindustani (1996), Dil To Pagal Hai (1997), Pyaar To Hona Hi Tha (1998) oraz Kuch Kuch Hota Hai (1998).
Przyszedł również czas na nowe twarze filmowe. Największą pozycję ukształtowali sobie trzej Khanowe: Aamir, Shah Rukh i Salman, nazywani wielką trójcą, którzy do dziś cieszą się ogromną popularnością i wpływami w indyjskim przemyśle filmowym. Inni znani aktorzy lat 90. to: Ajay Devgan, Akshay Kumar, Govinda, Sunny Deol i Sunil Shetty. Aktorki, które cieszyły się popularnością to m.in. Madhuri Dixit, Sridevi, Juhi Chawla, Kajol, Karisma Kapoor,  Raveena Tandon, Twinkle Khanna, Sonali Bendre, Sushmita Sen, Mahima Chaudhary oraz Shilpa Shetty.

Kadr z filmi Satya (1998)

Pod koniec lat 90. obok filmów czysto komercyjnych zaczęły się pojawiać również bardziej ambitne, ukazujące problemy społeczne, jak Satya (1998), który stał się również ogromnym hitem kasowym. Aktorzy wiązani z takim kinem to m.in. Nana Patekar, Manoj Bajpai oraz Manisha Koirala, Tabu, Pooja Bhatt i Urmila Matondkar.

Początki XXI wieku

Amitabh Bachchan, Rani Mukerji i Shah Rukh Khan
w Kabhi Khushi Kabhie Gham (2001)

Po roku 2000 wrosła popularność kina hindi na świecie, głównie ze względu na rosnącą liczbę NRI (Indusi żyjący za granicą kraju). Kino zaczęło się rozwijać, nastąpił postęp techniczny w takich dziedzinach jak animacja i efekty specjalne. Największymi firmami produkcyjnymi na skalę światową stały się Yash Raj Films i Dharma Productions. Ogromny sukces światowy odniósł Kabhi Khushi Kabhie Gham (2001) [Czasem słońce, czasem deszcz], w reżyserii Karana Johara i gwiazdorską obsadą - Shahrukh Khan, Kajol, Kareena Kapoor i Hrithik Roshan. Film zdobył ogromną popularność nie tylko w Indiach, ale na całym świecie. Udało mu się dostać na listę Top-10 amerykańskiego boxoffice'u, w Wielkiej Brytanii zajął trzecie miejsce w rankingu UK Top Charts.

Aamir Khan i Gracy Singh w Laagan (2001)

Sukcesem na światowym rynku cieszył się także Lagaan (2001) z Aamirem Khanem w roli głównej, był nominowany do Oscara jako najlepszy film nieanglojęzyczny. W 2005, według Indiatimes Movies film zaliczono do 25 najbardziej godnych uwagi filmów Bollywoodu, (Top 25 Must See Bollywood Films). Uznaniem cieszył się też Devdas (2002) w reżyserii Sanjaya Leela Bhansali, w obsadzie z gwiazdami takimi jak Shahrukh Khan, Madhuri Dixit i Aishwarya Rai, który miał premierę na Festiwalu Filmowym w Cannes. Inne filmy tamtego czasu, które odnosiły sukcesy i stawały się zagranicznymi hitami to: Kaho Naa... Pyaar Hai (2000), Mohabbatein (2000), Koi... Mil Gaya (2003), Kal Ho Naa Ho (2003), Main Hoon Na (2004), Veer-Zaara (2004), Dhoom (2004), Rang De Basanti (2006), Lage Raho Munna Bhai (2006), Dhoom 2 (2006), Krrish (2006), Corporate (2006), Jab We Met (2007), Race (2008)  i wiele innych.
Zaczęły się również pojawiać nowe twarze. Popularność zyskali aktorzy tacy jak  Hrithik Roshan, Abhishek Bachchan, Shahid Kapoor i John Abraham oraz aktorki: Aishwarya Rai, Rani Mukerji, Preity Zinta, Bipasha Basu, Kareena Kapoor, Priyanka Chopra i Katrina Kaif.

Shah Rukh Khan i młodsza o 20 lat Deepika Padukone
stworzyli parę ekranową w Chennai Express (2013)

Rok 2010 obfitował w powrót masala movies, które po mimo krytyki odnosiły ogromne sukcesy komercyjne. Do łask powróciły takie gwiazdy jak Salman Khan, Akshay Kumar i Shahrukh Khan, występujący w dochodowych filmach takich jak Dabangg (2010), Ek Tha Tiger (2012), Rowdy Rathore (2012), Chennai Express (2013), Kick (2014) i Happy New Year (2014) u boku znacznie młodszych aktorek.
Podczas, gdy gwiazdy poprzedniej dekady nadal odnosiły sukcesy, pojawiły się takie gwiazdy jak Ranbir Kapoor, Ranveer Singh, Varun Dhawan, Sidharth Malhotra i Aditya Roy Kapur oraz aktorki Vidya Balan, Kangana Ranaut, Deepika Padukone, Sonam Kapoor, Anushka Sharma, Sonakshi Sinha, Jacqueline Fernandez, Shraddha Kapoor i Alia Bhatt.

Aamir Khan i Anushka Sharma w PK (2014)

Obok produkcji komercyjnych pojawiają się także bardziej ambitne produkcje, które odnoszą sukcesy, jak PK (2014) z Aamirem Khanem, który stał się jednym z najbardziej dochodowych filmów hindi ostatnich czasów oraz Dangal (2016). Sukces odniosły także takie filmy jak Kahaani (2012) i Queen (2014). Ogromnym sukcesem kasowym stał się też Baahubali: The Beginning (2015) w języku telugu. Inne kasowe, współczesne filmy to: Bajrangi Bhaijaan (2015) z Salmanem Khanem, Dhoom 3 (2013), Sultan (2016), 3 Idiots (2009), z Aamirem Khanem, który otrzymał wiele nagród (również międzynarodowych) oraz Certyfikat Doskonałości od firmy Reliance Big Pictures za łamanie rekordów oglądalności; Dilwale (2015), masala z jedną z najsławniejszych par bollywoodzkich, Shah Rukh Khanem i Kajol; historyczny romans Bajirao Mastani (2015) w reżyserii Sanjaya Leela Bhansali oraz nowoczesny film akcji i romans Bang Bang! (2014) z Hrithikiem Roshanem i Katriną Kaif w rolach głównych.

Trochę po subiektywnemu 

Mam nadzieję, że każdy kto tu zajrzał i przeczytał historię kina hindi, ma już jakiś zarys z czym mamy do czynienia i czym autorka bloga [czyli ja] się pasjonuje. Bollywood to obszerny temat i nie ma znawców w tej dziedzinie, a każdy kto się za takowego uważa - kłamie. Nie sposób obejrzeć wszystkich filmów i nie da się znać każdej twarzy.
Może to tak naprawdę mnie w tym kinie fascynuje, to studnia bez dna, przygoda, która nie ma końca. Jestem fanką raczej lekkich filmów, zwariowanych, lubię się pośmiać i popłakać, lubię przeżywać, a filmy indyjskie mi to zapewniają. Bywają tandetne, słabe i niekiedy męczące, a humor jest specyficzny - owszem, zgadzam się z tymi wszystkimi zarzutami, ale są też naprawdę warte uwagi historie, z dobrą muzyką - uwaga! - nie wszędzie tańczą dziewczyny w sari, a złoto leje się ze ścian, chociaż akurat ja nie mam nic przeciwko temu.
Kino indyjskie jest bardzo zróżnicowane, produkuje się tam dużo filmów, dużo jest słabych, ale są też dobre. Owszem, pełno tu oklepanych miłosnych historii, z tragedią rodzinną w tle, piękni aktorzy wyginają się w kolorowych strojach do żywej muzyki, ale nie wszędzie.
Własnym gatunkiem indyjskim jest masala movie, który rządzi się swoimi prawami. Jest to mieszaka wielu gatunków filmowych, są to z reguły luźne filmy, służące przede wszystkim rozrywce, scenariusze są zwariowane, rzadko prawdopodobne. Głównym założeniem masali jest zmusić widza do wielu, różnorodnych przeżyć.
Manohan Desai, twórca najlepszych masala movies lat 80-tych, powiedział kiedyś: "Interesuje mnie tylko to, żeby pokazać widzom na ekranie coś ekscytującego. Coś, co sprawi, że zapomną o wszystkim innym. Zdaję sobie sprawę, że do kina przychodzą ludzie obarczeni codziennymi problemami. Dlatego pragnę ich zabrać do świata fantazji, gdzie nie istnieją smutki, gdzie nie trzeba myśleć o poważnych sprawach. Jest tylko nieustająca zabawa i rozrywka". Wypowiedź ta idealnie opisuje czym właściwie jest masala i przestrzega, aby nie podchodzić do niej zbyt poważnie.
Ja to kino uwielbiam za różnorodność, możliwość oderwania się od codzienności, za jego inność. A najbardziej lubię się zaskakiwać, zarówno pozytywnie, jak i negatywnie.

Czyli w końcu... dla kogo to?

Dla każdego! Szukasz oderwania od codzienności, czegoś nowego? Spróbuj. Podpowiem tylko, że należy odpowiednio wybrać film. Uważasz, że taniec w filmie to kompletna tandeta, historie miłosne są przereklamowane i mdli Cię na myśl o melodramatach rodzinnych - po co więc katować się melodramatycznym Kabhi Khushi Kabhie Gham? Wybierz coś, co cię zainteresuje - może jakiś film akcji, albo trailer, można poszperać i poczytać w internecie, jaki to rodzaj filmu i co w nim znajdziemy. Jeśli nie lubisz lekkiego kina typu masala, wybierz jakiś ambitny film, albo sięgnij po produkcje z lat 50. i 60.
Ale ta długość... 
No tak. Trzy godziny, czy nawet dwie i pół w fotelu? No way! Tu też mam radę: w połowie filmu jest przerwa, antrakt, można film przerwać i obejrzeć za kilkanaście minut, kilka godzin, czy nawet kilka dni. Taka przerwa nawet podsyci ciekawość (ponieważ przerwa jest zazwyczaj w kulminacyjnym momencie) i sprawi, że będziemy dłużej pamiętać o danym filmie.
Kino Indyjskie to obszerny temat, dlatego wierzę, że każdy może znaleźć tu coś dla siebie. Kruczek tylko w tym, żeby odpowiednio wybrać. A żeby to zrobić, należy trochę poszperać na temat filmów indyjskich, a do tego już nie każdy ma cierpliwość.

Źródła:
wikipedia.org
"Bollywood dla początkujących" Krzysztof Lipka-Chudzik, wyd. Prószyński i S-ka, 2009